Dili oluşturan en küçük birim “ses”tir. Sesin yazıdaki işaretine de harf denir. Türkçemizde 29 harf bulunmaktadır. Bu harflerin oluşturduğu sıraya Abece (Alfabe) diyoruz.
Neden Abece? Çünkü kullandığımız harf dizisinin ilk üç harfinin adlandırması böyledir. Alfabe-Elifba adlandırması da Arap harflerinin ilk ikisinin adlandırmasıdır. Biz bugün Arap harflerini kullanmıyoruz. O nedenle Alfabe-Elifba kullanılması doğru değildir.
Türk Abece’si, 1 Kasım 1928 tarih ve 1353 sayılı Türk Harflerinin Kabul ve Tatbiki Hakkında Kanun ile kabul edilmiştir.
Bu 29 harfin 8 tanesi ünlü 21 tanesi ünsüz özelliğe sahiptir. Ünlüler kendi ses değerleri ile söylenir. Ünsüzler ise önlerine bir “e” sesi getirilerek adlandırılır. Örneğin a ü k(e) h(e) s(e) gibi.
Neden ünlü, neden ünsüz?
Eskiden sesli ve sessiz diye nitelenen bu harflerin hepsinin de sesi vardır. Bu bakımdan bu iki niteleme yanlıştır. Her harf bir sesin karşılığıdır. Öyleyse harfler sessiz işaretler değildir.
Bu genel bilgiler ışığında kısaltma konusuna geçebiliriz. Kısaltma bir sözcük ya da sözcük kümesinden oluşan adlandırmanın bir harfle ya da bir harf öbeği ile karşılanmasıdır. Amaç yazıda azaltmaya gitmektir, yerden ve zamandan kazanmaktır. Kısaltmalar Türkçe de çoğunlukla büyük harflerle yapılmaktadır. Yazımızdaki 700 kadar kısaltmanın büyük bir çoğunluğu büyük harflerle yapılır. Burada özen gösterilmesi gereken harflerin Abecedeki ses değerleridir. Kısaltmaların bu ses değerlerinden farklı söylenmesi yanlış olur. Başka dillerin etkisiyle Türkçenin ses değerlerini karıştırmamalıyız. Örneğin ha, haş, ka, ti, es, em gibi seslendirmeler yanlıştır, bir özentidir.
Kısaltmalar harflerin Türkçe ses değerleri ile söylenir. Harfler bir sözcük oluşturuyorsa sözcük gibi okunur. Kısaltılmış olan sözcüklerin açılımı seslendirilmez. Biçimsel olarak kısaltmalara ek getirilebilir, bu durumda ek kısaltmanın son harfinin okunuşu ile uyumlu olur. Örneğin, TDK’nin, NATO’nun...
Büyük harfle yapılan kısaltmalarda harflerin arasına ya da sonuna nokta konmaz. Yalnız T.C. (Türkiye Cumhuriyeti) yazımında nokta konur.
Küçük harfle yapılan Türkçe kısaltmalarda nokta konur. Yabancı sözcük kısaltmalarında nokta konmaz.
Örneğin, s. (sayfa) t (ton) l (litre) tar. (tarih) sp. (spor) sos. (sosyoloji) snt. (santral)
Bu örneklerdeki t ve l Batı/dan alınmış kısaltmalardır, o nedenle nokta kullanılmamıştır. Nokta kullanılanlar Türkçede yapılmış kısaltmalardır.
Örneğin, kg (kilogram) km (kilometre) kim. (kimya) İng. (İngilizce) ... kg ve km Batıdan alınmış kısaltmalardır.
Örnekleri çoğaltabiliriz: A (Alay) AA (Anadolu Ajansı AB (Avrupa Birliği age (adı geçen eser) AİHM (Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi). Bu kısaltma çok sorunlu kullanılıyor. AHİM diye söyleniyor. Kolaylık olduğu için böyle söyleniyor oysa yanlış. Doğrusu AİHEM olmalıdır. Kısaltmanın şöyle yapılması daha doğru olurdu: AVİNHM ya da AVİHM ... Bu durum da söyleme zorluğu giderilmiş olur ve yanlışlık da ortadan kalkar. AVİNHEM - AVİHEM.
Buradan TDK’ye öneriyorum, bir düzeltme yapılsın.
Ne denileceğini de az çok biliyorum: Alışılmış ve yerleşmiş bir durum yani galat-ı meşhur lügat-i fasihten evlâdır. Ben doğrulardan yanayım.
Örnekleri çoğaltalım:
AST (Ankara Sanat Tiyatrosu)
astr. (Astronomi)
B (Batı, bay) Bazı kısaltmalar iki kavram için kullanılabiliyor.)
BBC (İngiliz Radyo Televizyon Kurumu - British Broadcasting Corporation)
BCG (Verem Aşısı - Bacillus Calmette Guérin)
BM (Birleşmiş Milletler)
Bn. (Bayan)
CC (Konsolosluk Birimi - (Corps Consulaire)
cm (Santimetre)
çev. (Çeviren)
ÇÜ (Çankaya Üniversitesi - Çukurova Üniversitesi)
db. (Dil bilimi)
dk. (Dakika)
dm (Desimetre)
Doç. (Doçent)
DTCF (Dil ve Tarih - Coğrafya Fakültesi)
EAT (Eski Anadolu Türkçesi)
ekon. (Ekonomi)
Ens. (Enstitü)
Fak. (Fakülte)
G (Güney)
g (gram)
gr. (Gramer)
GSM (Mobil cep telefonu - Global System for Mobile Communications)
HABİTAT (Birleşmiş Milletler İnsan Yerleşimleri Konferansı - Centre for Human Settlements)
Hst. (Hastane)
ISBN (Uluslararası standart kitap numarası -İnternational Standard Book Number)
KB - (Kuzeybatı)
KHK - (Kanun hükmünde kararname)
KİT - (Kamu İktisadi Teşekkülü)
KOSGEB (Küçük ve Orta Ölçekli Sanayiyi Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı) Bu örnek kısaltmaların önemini açıkça gösteriyor.)
KPSS (Kamu Personeli Seçme Sınavı KePeSeSe Bu kısaltma TDK Yazım Kılavuzu 2005’te yok.)
LTD (Limited)
M (miladi)
Mah. (Mahalle)
MİT (Milli İstihbarat Teşkilatı)
MKYK - MeKeYeKe (Merkez Karar Yönetim Kurulu)
Nu. (Numara) No. kullanımı yanlıştır.
Osm. T. (Osmanlı Türkçesi)
OSB (Organize Sanayi Bölgesi)
ÖSYM (Öğrenci Seçme Yerleştirme Merkezi)
ÖTV (Özel Tüketim Vergisi)
öz. (özel)
PO (Petrol Ofisi)
RAM (Bilgisayarda Okunabilir ve Yazılabilir Bellek - Random Access Memory)
Ro-Ro (Gemiye taşıt indirme bindirme - rolon - roloff)
RTÜK (Retük, Radyo ve Televizyon Üst kurulu)
SALT (Stratejik Silahların sınırlandırılması Görüşmeleri - Strategic Arms Limitation Talks)
SAS (Su Altı Savunma - Komandoları)
S (Sayı)
s. (sayfa)
Sp. (Spor)
Sok. (Sokak)
STÖ (Sivil Toplum Örgütü)
Ş (Şirket)
T. (Türkçe)
T.C. (Türkiye Cumhuriyeti)
TCMB (Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası)
TR (Türkiye - Yabancı ülkeler için)
TTB (Türk Tabipleri Birliği)
(T ile başlayan çok sayıda kısaltma var)
TV (TeVe-Televizyon) TiVi kullanımı yanlıştır.
UN (Birleşmiş Milletler - United Nations)
ÜT (Üretim Tarihi)
vb. (Ve başkası, ve benzeri)
vd. (Ve diğerleri, ve devamı)
VIP (Çok önemli kişi - Very Important Person)
vs. (Ve saire)
YÖK (Yükseköğretim Kurulu) Yeöke
YSK (Yüksek Seçim Kurulu) Yeseke
y. (yüzyıl)
Sağlıkla
Örnekleri çok kullanılanlardan seçmeye çalıştım.
Kaynak: Yazım Kılavuzu, TDK, 2005 Ankara
Mustafa Sütçü
İstanbul
Okuma önerim: Gazi ve Fikriye, Hıfzı Topuz,
epostam: mussutcu@gmail.com
telefonum: 0533 661 71 04
