Deyimler en az iki sözcükten oluşan kalıplaşmış sözcük kümeleridir. Gerçek anlamlı olabildikleri gibi daha çok değişmece (mecaz) anlamlıdır. Dilimiz için bir anlatım zenginliği olan deyimler zaman içinde kendiliğinden oluşan söz kümeleridir. Değişmece anlamları ile yazıya ve konuşmaya bir güzellik katan deyimler yerinde ve doğru olarak kullanılmalıdır. Bu nedenle eskiden tabir caizse, günümüzde deyim yerindeyse diye uyarı ile kullanmak gelenek olmuştur.
Değişik özellikler açısından deyimler kümelendirilebilir. Kesin yargı içermezler ancak yargı içinde kullanılırlar. Daha çok bir yardımcı eylemle birlikte adlandırılır: adam etmek, adam olmak, sabrı tükenmek, yerinde saymak, eli uzun olmak, iple çekmek...
Cümle biçiminde olan deyimler de vardır: Atı olan Üsküdar’ı geçti, Kızım sana söylüyorum gelinim sen anla. Bu biçimdeki deyimleri atasözleri ile karıştırmamak gerekir, atasözleri kesin yargılıdır. Çoklukla geniş zaman kiplidirler: Mühür kimde ise Süleyman odur, Sakal ile olaydı kişi keçiye danışırlardı her işi, yanmış harmanın öşrü alınmaz, kazanırsan dost kazan düşmanı anan da doğurur.
Anlamları yakın olan deyimler de vardır: gaf yapmak, çam devirmek, baltayı taşa vurmak, pot kırmak.
Eski biçimleri ile kullanımı sürdürülen deyimlere güzel bir örnek: zülf-i yâra dokunmak
Deyimlerdeki kavramlar değişmece (mecaz) anlamları ile kullanılarak kalıplaşırlar, bu kalıplar değiştirilemez. Ancak değişik bölgelerde farklı biçim ve söyleyiş özellikleri olabilir. Örneğin: Çenesi düşük-çenesi çürük.
Mecaz anlamlı olmayan deyimlerimiz de vardır: Özrü kabahatinden büyük, yarı yarıya...
Dershanede 20 yıl boyunca biriktirdiğim yüzlerce dil yanlışı örneklerine şöyle bir göz attım. Bakın ne çıktı: Bir partinin grup başkan vekili demiş ki ... özellikle şunun altını vurgulamak istiyorum. Ben de şimdi şunun altını çizmek istiyorum televizyon bülbülleri konuşmalarınıza özen gösterin, Türkçenin kafasına vurup gözünü çıkarmayın, ağzınızdan çıkanı kulağınız duysun.
Bu son yazı bölüğünde kaç tane deyim kullandım. Demek ki deyimler dilimizin en önemli anlatım araçlarından biridir. Yeni oluşan deyimler de vardır: kafayı yemek...
Gazeteciler, televizyoncular, öğretmenler, politikacılar aşağıda vereceğim kaynakları yanlarında bulundursunlar, çünkü aklımız defter değil.
Yine biriktirimlerimden bir örnek: bir gazeteci televizyon programında konuşuyor: Anadolu’da bir tabir var hem kör hem fodul diye... Hemen anımsadınız değil mi? “Hem kel hem fodul” Biriktirdiğim bu örnekler, kişi-yer-zaman işaretlidir, uydurma değildir.
Edebiyat anımsatmalarım bu hafta Abdülhak Hamit Tarhan ile ilgili. Süleyman Nazif ona Şair-i Azam demiş. Üniversite yıllarımda bu büyük şairimizle ilgili bir açık oturum düzenlemiştik. Ben şairimizin evlilikleri konusunu irdelemiştim. Üç defa evlenmiş. İlki Fatma Hanım, Şair Bombay’da konsolos olarak görevli. Fatma Hanım Verem, bu kentin havası hastalığı ilerletir. Şairimiz İstanbul’a dönmek zorunda kalır ancak hasta yolda kötüleşir ve Beyrut’ta ölür. Şairimiz bir süre bu kentte kalır ve ünlü Makber şiirini yazar. Edebiyatımızın en güzel mersiye örneklerinden biri kabul edilir.
İkinci evliliğini yine yurt dışında iken İngiliz Nelly Hanım ile yapar. Ne yazık ki Nelly Hanım da yaşamaz ve ölür.
Şairimiz Hariciyede 25 yıl çalışmıştır. Pöti, Golos, Lahey, Bombay, Paris, Londra, Brüksel kentlerinde görev yapmış ve son görevi milletvekilliği olmuştur.
Brüksel’de bulunduğu sırada Belçikalı Lüsyen Hanımla evlenmiştir. Şair-i Âzam o sıralarda 61 yaşında Lüsyen Hanım ise 20 yaşında. Bu uyumsuz evlilik şairimizin son evliliğidir. Son yıllarını belediyenin tahsis ettiği Maçka Palas binasının birinci katındaki bir dairede Lüsyen Hanımla birlikte geçirir ve son nefesini Lüsyen Hanımın kucağında verir. Edebiyatımızın uzun süre yaşamış olan bir kişisidir (1851-1937).
Sağlıkla...
Kaynakça:
1. Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü I-II. Ömer Asım Aksoy
2. Türkçe Sözlük, TDK Yayını
3. Misalli Büyük Türkçe Sözlük, İlhan Ayverdi
4. Osmanlıca-Türkçe Lügat, Ferit Devellioğlu
Okuma Önerim: Romantika, Turgut Özakman
e-postam: [email protected]
telefonum: 0533 661 71 04
